“Canistan”da, Selim’in içindeki şükran ve haset duygusu arasındaki çatışma anlatılır. Yani insanın içindeki iyi ve kötünün savaşımını temsil eden bu temel iki duygunun eşzamanlı olarak ben ve öteki arasındaki ilişkiye de doğrudan etki ettiği ve bu çatışmadan “şükran” duygusunu galip çıkaramayan ben’in, öteki’nin varlık alanını nasıl ihlal edebileceği üzerinde durulur. Romandaki ben-öteki arasındaki ilişkinin temel eksenini belirleyen birbirine karşıt bu duygular eşliğinde ötekileştirilmeye direnen bir ben’in ( Tokuç Ali’nin) trajedisi de anlatılır. Dolayısıyla romandaki ben-öteki ilişkisini, obje ilişkileri kuramının temelini atan Melanie Klein’ın görüşlerinden yola çıkarak incelemek uygundur.
1.Yıkıcı İtkilerin Hissi İfadesi: Haset
Melanie Klein’a göre ilişkilerin içleştirilmiş (internalized) imgelerine dönüştürülerek yaşanan insanlar arası ilişkiler,[1] kişinin yaşamını yönlendirici duyguların oluşumuna da etki eder. Yıkıcı nitelikteki itkilerden kaynağını alan bu duyguların başında da “haset” gelir.[2] Haset, kendinde olması istenilen şeyin gerçekte başka birinde olmasının kabullenilemeyişinden kaynaklanan olumsuz bir duygudur. Bu duygunun istenilen nesneyi sahibinden mahrum bırakmaya yönelecek kadar abartılması ise öteki’nin varlık alanına yapılan bir tecavüzdür.
Romanda Selim’in ilk çocukluk döneminde annesiyle olan ilişkisi üzerinde durulmaz. Dolayısıyla çocuğun memeyle kurduğu ilk ilişkiden yola çıkarak öne sürülen bu kuramın temellerine inmemiz mümkün değil. Ancak yine de Selim’deki kıskançlık duygularının iyi nesne ile kötü nesne arasındaki farkı yapamayacak kadar yoğunlaşması söz konusudur. Bu da demektir ki Selim, yaşamının gidişatını, “haset” duygusunun girdabı altına sokmuştur. Selim’in ona kol kanat geren Tokuç ailesinin yanından sudan bir bahaneden ayrılmak istemesi, içindeki haset duygularının etkinliğine işaret eder. Onların yanında kendini fazlalık gibi hissetmesi, çok iyi anlaştıkları halde Tokuç Ali’den intikam alma arzusuna iter onu. Arzu ettiği tüm şeylere Tokuç Ali ve ailesi sahiptir. Toprak, hayvanlar, maddi güç, saygınlık… Selim’in görevi ise onların sahip olduklarının bekçiliğini yapmaktan başka bir şey değildir. Yine de Tokuç Ali ile güzel bir dostlukları vardır. Tokuç Ali, Selim’in kendisini bu konuda ezik hissetmemesi hususunda elinden geleni yapar. Ancak Tokuç Ali bu konuda ne kadar da titiz davransa, Selim’in yanlarından ayrılışını önleyemez. Çünkü Selim’deki arzuladığı şeylerin esas sahibinin bir başkasının oluşunun verdiği kızgınlık, Tokuç Ali’nin insancıl yaklaşımlarıyla bile söndürülecek gibi değildir. Haset duygusu, bir başkasının ben’ini ötekileştirmek arzusunu da kapsayan bir duygudur. Selim’in Tokuç Ali’ye işkence ederek onu ötekileştirmeye çalışması, kaynağını yıkıcı itkilerin hissi ifadesi olan haset duygusundan alır. Selim, Ali’yi işkenceye uğratarak, onun varlığında simgelenen “kendilikten memnuniyet”ni de çekip almayı amaçlar. Ali’yi ağalığına, gücüne ters düşecek davranışlarda bulunmaya zorlar. Bu sebepten arkadaşına akıl almaz zulümler da bulunur. Ancak Ali, direnir;
“ Ulan ne gaddar olmuş bu Selim. Göbeğime kızgın yağ mı akıtacak? Altın falan olmadığını biliyor ama bilmediğim bir şeyden ötürü öç alıyor benden anlaşılan. Ne ola ki? Dayanabilecek miyim her şeye?” [3]
Ali, işkenceye maruz kalsa da kendiliğinden vazgeçmemeye kararlıdır. Selim’in davranışındaki asıl sebebin ne olduğunu bildiğinden, hayatı pahasına da olsa ötekileştiğini, kendiliğinden vazgeçtiğini Selim’in görmesini istemez;
“Aklınca horlayacak beni; yalvartacak, olmadık bir yer söyletecek; sonra da adam değilmişsin deyip rahatlayacak. Tanrım, dostum düşman olmuş. Katlanabilecek miyim acıya?” [4]
Selim, Ali’nin ötekileştiğini görerek ondan intikam alma isteğini yıllarca içinde hasetle büyüterek beslemiştir. Ancak Ali’nin sergilediği direniş, bu arzusundan mahrum bırakır onu. Çocuklukta kendisinin düştüğünü düşündüğü pozisyonlara Ali’yi de düşürmeye çalışır. Amacına ulaşamayınca da bile bile ölüme gider. Ali’nin uğradığı işkencenin sebebini bilmesi gibi, Selim de Ali’nin insanüstü direnişinin sebebini bilmektedir;
“İleride bir gün horlanışının öcünü almanın bir yolunu bulacaktı ondan onu da küçük düşürerek. Öldürdüm ama horlayamadım…” [5]
Ali’nin kendiliğini muhafaza etmeyi acı çekerek ölmeye tercih etmesi, Selim’i amacına ulaştırmaz. Haset duygusunun öngördüğü eylemler, erek dışı sonuçlanırsa kişi içindeki tüm haset duygusunu kendine yöneltebilir. Selim’in de öleceğini bile bile Yunan karakolunu basmasını da bu yönde düşünmemiz olasıdır.
- Yapıcı İtkilerin Hissi İfadesi: Şükran
Ben ile öteki arasındaki ilişkinin niteliği, ben’in yapılanmasındaki en önemli faktördür. Eğer ben, iyi nesne üzerindeki hissiyatlarını sağlamlaştırabilirse yıkıcı itkiler gücünü yitirmeye başlar. Yapıcı itkilerin kuvveti de iyi nesneyle kurulan özdeşim oranında artar. Selim, Esma ile birlikteliğinde iyi nesneyle karşılaşma imkânı bulmuştur. Onunla kurmaya çalıştığı özdeşlik de beraberinde şükran duygularını getirmiştir. Çevresindeki herkesin kendisine hürmet gösterdiği Esma, Selim’le evlenerek onun da bu hürmetten pay almasını sağlamıştır. Selim artık kabullenilen, köy halkına rahatça karışabilen bir birey olmuştur Esma sayesinde. Selim, içindeki yıkıcı itkilerini bir nebze de olsun susturan, başkasına zulmetme arzusunu dindiren bu kadına şükran duygusuyla bağlanır. Selim’in çocukluk döneminde yaşayamadığı doyum ve memnuniyet hissini ona gecikmeli de olsa Esma tattırır. Bir de buna Esma’nın Selim’den yaşça bir hayli büyük olması da eklenince Selim, bir yönden de Esma’yı anne yerine koyar. Zaten Selim’in Esma’dan başka kimsesi yoktur. Esma, Selim’in hayal ötesi şeylere sahip olmasını sağlamıştır. Ayrıca okuma ve yazmayı öğretmiş, çevresine uyum sağlamasını kolaylaştırmıştır. Köydekilerin Selim ile evlenmesi konusundaki uyarılarını dikkate almayıp onu kendine eş olarak görmüştür. Yani Selim’e güvenmiştir.
Güven duygusu, şükran duygusuyla direkt bağlantılı olan bir duygudur. İyi nesneden görülen güven, kişinin kendisiyle barışık olmasını, yaşamdan zevk alıp sevgiyle yaşama tutunabilmesini sağlar. Kişi ona bu olanağı veren iyi nesneye de şükran duyar. Selim, Esma’yı kaybettikten sonra ise kendine olan güvenini de kaybeder. Sanki bu hisleri Esma ile birlikte toprağa gömülmüştür. Gerçi köylüler Selim’i içlerine almışlardır. Ancak onların bu kabullenişlerini Esma sayesinde olduğundan Selim ne Esma’dan kalan mala mülkü ne de statüsünü benimser;
“Gene eski yaşamı başlamıştı. Her akşam meyhaneye gidiyor, gündüzleri kahvede pinekliyor, ara sıra da bağda çalışıyordu. Karısı öleli artık bağı falan önemsediği yoktu. Bir gün Mehmet Ağa’nın evlenme öğütlerini dinlerken ‘Ne ev benim ne bağ; karımındı onlar; ölünce iğreti kaldım burada’ dedi. ‘Karının mirası onlar, başka kimsesi yoktu.’ ‘Olmaz, hakkım değil.’ Gene de bırakıp gitmiyordu.” [6]
Selim’in iyi nesneyle gecikmeli karşılaşması ve iyi nesneyi kısa bir süre zarfında yitirmesi, şükran duygusunun kökleşememesine neden olur. Diğer bir ifadeyle Selim’deki şükran duygusu, büyük sarsıntıların üstesinden gelebilecek güçte değildir. Esma’dan öldükten sonra içinden kalan “şükran” kırıntılarıyla İttihat ve Terakkici olduğu gerekçesiyle köyden sürülen Nedim Bey için fazlasıyla üzülür; bir çetenin başına geçerek, milletin bağımsızlığı için canını ortaya koyar. İçinde kalan şükran duysusunu bu yönde harcayıp tükettikten sonra da çocukluk arkadaşı Tokuç Ali’yle hesaplaşmanın yolunu arar. İyi ve kötü arasındaki ayırımın yapılmasını olanaksız kılan “haset”in tam karşıt duygusu “şükran”dır. “Şükran”, bireyin toplumla, hayatla, çevresiyle uyumunu organize eden ve geliştiren olumlu bir duygudur. Ancak “şükran”ın ilk çocukluk döneminde edinilememiş olması, onu en ufak bir engele uğramışlıkta “haset”e dönüştürür. Üstelik bu dönüşün daha yüksek yıkıcılıkta ve şiddette olması muhtemeldir. Selim’in Esma sayesinde yaşantısına dâhil olan “şükran” duygusunun olumlu yansıları Esma’nın ölümüyle tamamen yitirilir. Hem iyi nesnenin hem de iyi nesneyle kurulan özdeşlik sonucu kazanılan kendiliğin kaybedilmesi, Selim içindeki “haset”i akıl almaz bir biçimde yoğunlaştırmıştır.
Arzu Özdemir
[1] Geçtan, Engin, Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar, Metis Yay., İst. 2003, s. 101.
[2] Klein, Melanie, Haset ve Şükran,( Çev.: Orhan Koçak, Yavuz Erten), Metis Yay., İst. 1999, s. 17.
[3] Atılgan, Yusuf, Canistan, Yapı Kredi Yay., 2. baskı, İst. 2001, s.9.
[4] Atılgan, Yusuf, Canistan, Yapı Kredi Yay., 2. baskı, İst. 2001, s.10.
[5] Atılgan, Yusuf, Canistan, Yapı Kredi Yay., 2. baskı, İst. 2001, s.17.
[6] Atılgan, Yusuf, Canistan, Yapı Kredi Yay., 2. baskı, İst. 2001, s.53.
