Sözlük anlamıyla söyleyecek olursak “epigenetik”, biyolojide DNA dizisindeki değişikliklerden kaynaklanmayan, ama aynı zamanda irsi olan, gen ifadesi değişikliklerini inceleyen bilim dalı. Diğer bir deyişle, irsi (kalıtımsal) olup genetik olmayan fenotipik varyasyonları inceliyor. DNA diziliminde bir değişiklik gerçekleştirmese de hücreyi ya da organizmayı doğrudan etkileyen her şey epigenetiğin alanına dahil.
Araştırmacı, ekoloji uzmanı ve akademisyen Bernhard Kegel, Deneyimler Kalıtımla Nasıl Aktarılır? alt başlığıyla yayımlanan Epigenetik kitabında, DNA odaklı bir kalıtım sisteminin, insan varoluşunu tek başına anlamlandıramaya yetmeyeceğini savunuyor. Evrim Ağacı sitesi editörlerinden Bahar Patlar’ın ifadesiyle; son yıllarda giderek artan sayıda araştırma gösteriyor ki, bizi biz yapan bütün biyolojik özelliklerimiz aslında sadece genlerimizle kalıtılmıyor. Epigenetik bilimine göre DNA’ların dışında da kalıtımsal rolü olan mekanizmalar var. Bu mekanizmalar aracılığıyla gen ifadesinin değişmesi direkt olarak çevresel şartlardan etkileniyor ve bireyin DNA dizisi, yani genomu değişmese de epigenomu değişebiliyor.
Bizler bugün bilimsel ve teknik devrimler çağında yaşıyoruz. Birkaçını hatırlatacak olursak, kişisel bilgisayarlar, cep telefonlarımız ve internetle gelen dijital devrimler; biyoloji temelli bilimlerdeki devrimler, genetik mühendisliği, genomun dizilenmesinde yaşanan devrim ve bu kitabın ana teması olan epigenetik devrim.
Bazıları zaten geçmişte meydana gelmiş ve teknolojiyle iç içe geçen gündelik hayatımıza tamamen girmiş durumda; toplumun geneli için hissedilebilir değişiklikler yaratması beklenen diğer devrimlerse tüm hızıyla devam ediyor. Öte yandan nano-teknoloji ve yenilenebilir enerji gibi başka devrimler, patlamanın eşiğinde. O kadar çok devrim niteliğinde gelişme var ve her biri o kadar süratle, art arda hayatımıza giriyor ki normal bir insanın gözünden şu veya bu nedenle kolayca kaçabilirler. Yazar Bernhard Kegel, tam da bu noktada artık bir DNA dünyasından ziyade RNA dünyasında olduğumuzu hatırlatıyor.
Fareler olmasaydı Homo sapiens ne olurdu? “Hasta olurduk ya da en azından daha çok hasta olurduk,” diyor Kegel. Çünkü modern biyomedikal araştırmalar ve deneyler için, “laboratuvar fareleri olmadan düşünülemez” gibi bir tez var. Bunun sebebi de hayvan genomuna doğrudan müdahale edilebildiğinden, yani genler açılıp kapatılabildiğinden veya yeni genler eklenebildiğinden beri denek hayvanlarının kullanımı oldukça yaygınlaşmış durumda. Dolayısıyla günümüzde fare genomu şifrelerinin bütün listesinin en tepesinde yer alması şaşırtıcı değil. Kitaptan, 1999’da Fare Genomu Konsorsiyumu’nun ne tür bir iddiayla kurulduğunu ve nasıl işlediğini de öğreniyoruz. Fakat bu uygulamalar nereye kadar sürecek, canlıları ne gibi sonuçlar bekliyor, bunları elbette zaman gösterecek.
Yeni ve geliştirilmiş bir evrim teorisine ihtiyacımız var mı? DNA molekülünün yarım yüzyılı aşkın bir süredir oynadığı merkezi rol sarsılmak üzere mi? Bernhard Kegel bu ve bunlar gibi pek çok soruya cevap ararken, kitapta ele aldığı meselelerle epigenetiğin günümüzde ulaştığı noktayı etraflıca ve ustaca betimliyor. Konuya ilgi duyan herkesin ilgisini çekebilecek Epigenetik: Deneyimler Kalıtımla Nasıl Aktarılır? adlı çalışma, sıradan bir popüler bilim kitabı olmanın çok ötesinde. Sema Özgün’ün özenli çevirisiyle, Say Yayınları’ndan. İyi okumalar…
