Geçen yaz, arkadaşım Banu Gürsaler Syvertsen’ın Antalya Lara’daki yazlık evinde oturmuş, Norveç Edebiyatını, Dag Solstad’ın ve özellikle Jon Fosse’nin üzerine konuşmaktayız. Banu o sıralar hummalı bir şekilde Melankoli I-II’ yi çeviriyor… Bana Fosse’nin romanında yaptığı çeviri detaylarını dizüstü bilgisayarının ekranını açarak gösteriyor. Yazarın kullandığı her tekrar birbirinin aynı gibi görünüyor. Fakat çevirmen yazarın anlatımındaki farklılıkları, renkli yazı puntoları ile mimliyor. Yazar, romanındaki karakterinin sayıklamalarını, farklı şiir dizeleri gibi dizmiş. Bu görünürde aynı fakat içerikte farklı olarak dizilmiş anlamlar yumağını açmak ve başka bir dile çevirmenin zorluğu karşısında şaşırıyor ve çevirmenin titizliği karşısında çok heyecanlandığımı hatırlıyorum. Bu çeviriye kalkışmak bile delilik olsa gerekti ve sanırım Fosse biraz deliliği yazıyordu.
Fosse’yi anlamak için önce Nynorsk, yani Yeni Norveççe ile başlamalı. İki yüzyıl önce ülkenin çeşitli yörelerinde konuşulan şivelerin toplanıp standartlaştırılarak yeni bir dil oluşturulması şeklinde vücut bulmuş olan Norveç’in ikinci resmi dili Nynorsk, başkent Oslo ve civarında çok çok az konuşuluyor. 2022 istatistiklerinde Oslo’ ve yöresindeki 166 ilköğretim düzeyinde okulda anadilinin Yeni Norveççe olduğunu belirten öğrenciler için sınıf açılmış okul sayısı sıfır. Ülke bazında bu dili konuşanların nüfusa oranı %10-15 arasında) Bu dilde yazılmış kitaplar hiç de az olmamakla birlikte genel okur grubuna biraz “yabancı” kalabiliyor ve yayıncıların, bu dili sevip çok ateşli bir şekilde savunanların gayreti ve de devletin desteği ile yayınlanıyor.
Çevirmen Banu Gürsaler Syvertsen, Nynorsk ile ilgili şunları söylüyor:
“Yeni Norveççe kitap okurken tercih ettiğim bir dil değil. Kırk iki yıldır Norveç’te Bokmål (yani kitap dili) konuşup, yazıyorum ve çeviri yapıyorum. Fiil ve isim çekimlerin farklılığı gibi dilbilgisini ilgilendiren değişik yapı ve yerel kelimelerin bu dilde bolca kullanılması anlamakta hiç zorluk çekmemekle birlikte bana yapay geliyor. Yeni Norveççe yazan eski yazarlardan çok ünlü Terje Vesaas dışında bu dilde ancak bir ya da iki kitap okuduğumu başından belirtmeliyim. Genelde Yeni Norveççenin daha şiirsel olduğu ve yazılan kitapların şiirsel yanının ağır bastığı söylenir ki Jon Fosse örneği bunu kanıtlıyor diyebiliriz. Buradan Norveççe Bokmål (yani kitap dili) ile şiirsel kitap yazılamaz diye bir yargıya varılamaz elbette.”
2023 yılı Nobel Edebiyat Ödülü’ne Jon Olav Fosse, layık görüldü. Norveçli yazar, 1959 doğumlu. Oyun yazarı, düzyazı ve çocuk kitabı yazarı, şair, denemeci olarak Çağdaş Norveç edebiyatının en önemli şahsiyetlerinden biri olarak tanınıyor.
Yedi yaşındayken geçirdiği ciddi bir kaza, onu ölümle burun buruna gelen. Fosse, elinde bir şişeyle ayağı kayar ve cam bileklerini keser. İşte bu deneyimin, yetişkin yaşa geldiğinde eserlerini güçlü bir şekilde etkilediğini düşünüyor: “Bugün hâlâ, bu kaza nedeniyle yazar olduğuma inanıyorum. Metinlerimin temel bakış açısı, hayat ile ölüm arasında duran bir insanın bakış açısıdır.”
Jon Fosse, Norveç’in Rogaland eyaletine bağlı Haugesund kentinde doğdu. İki kız kardeşiyle birlikte Hardanger sınırlarında Kvam komününe bağlı Strandebarm köyünde bir çiftlikte büyüdü. Ailesi Kuveykır mezhebine mensuptu.(Bu mezhep, mevcut Hristiyan mezheplerinden ve tarikatlarından memnun olmayanlar tarafından kurulmuştur.) Josse, Øystese şehrinde gimnasiyuma devam etti ve 1979 yılında mezun oldu. Fosse, okul yıllarında suskun ve âsî bir öğrenci olarak nitelendirildi. Kendi ifadesine göre, gençliğinde kendini ifade etme ve itibar görme ihtiyacını takıntılı bir şekilde gitar ve keman çalarak giderdi. Bergen şehrinde edebiyat, sosyoloji ve psikoloji dallarında lisans eğitimini tamamladı.
Genellikle karamsar, melankolik ve mistik olarak nitelendirilen eserleri 40’tan fazla dile tercüme edilmiştir. Fosse’nin ne yazık ki dilimize yakın zamana kadar sadece 3 kitabı çevrildi. 1990’lı yıllardan itibaren 20’den fazla tiyatro oyununun sahnelenmesiyle uluslararası şöhrete kavuştu. Bunlar ABD ve Orta Doğu da dahil olmak üzere dünya çapında sahnelendi. İskandinavya dışında Fosse’nin eserleri çoğunlukla Almanya, İngiltere ve Fransa’da sahnelenmektedir. Bu nedenle Henrik Ibsen’den beri en çok tanınan Norveçli oyun yazarı olarak kabul edilir. Fosse’nin tiyatro oyunları ülkemizde hiç sahnelendi mi?
Fosse ayrıca Franz Kafka, Georg Büchner, Thomas Bernhard, James Joyce, Samuel Beckett, Peter Handke ve Sarah Kane’in eserlerini Norveççe’ye tercüme etmiş bir çevirmen.
Dil ve edebiyatla müzik aracılığıyla tanışan Fosse, erken yaşlarda pop ve rock şarkı sözleri yazmayı denedi. İlk kısa öykülerini ve şiirlerini 16 yaşındayken yazdı. 1981’de bir öğrenci dergisinin roman yarışmasını kazandı.
Fosse başlangıçta çoğunlukla şiir ve roman türlerinde yazdı; sonraki dönemde tiyatroya yoğunlaştı. Norveççenin iki yazı standardından biri olan Nynorsk formunda yazdı. İlk romanı Raudt, svart 1983’te, ilk tiyatro oyunu Og aldri skal vi skiljast ise 1994’te yayımlandı.
Fosse, 2003 yılında Fransız Ordre national du Mérite nişanına layık görüldü. The Daily Telegraph tarafından yaşayan 100 dahi listesinde 83. sırada yer verildi.
Edebiyatını Nynorsk ile dillendiren Jon Fosse, gerçek bir ressam. Edebiyatla resim nasıl yapılır demeyin. Fosse, kullandığı dilin sadeliğiyle, tekrarları ve yarattığı atmosferle, adeta zamanın peyzajını çiziliyor. Onun edebiyatı ile tanışmamızı sağlayan novella formunda yazılan kitabı ” Sabahtan Akşama” lirik bir destan aslında. Fosse, sıradan insanların yaşadığı İskandinavya doğasından bizlere el sallıyor ve zamanın kapısını aralıyor. Doğanın ve zamanın sessizliğine karakterlerinin monologları eşlik ediyor. Onun edebiyatını güçlü yapan öğe bu zaten, zamanın peyzajına eşlik eden momologlarımız ve karda yürüyen zamanın ayak izleri.
Havalar iyice soğumaya başladı, Elimde Melih Cevdet Anday çevirisi olan Terje Vesaas’ın “Buz Sarayı” var. “İnsan ayaklarının sesini duyamazsa çıldırabilirdi.” diyor. Kardaki ayak sesleri çok uzaktan gelse bile duyuluyor. Sessizliği sadece edebiyat dağıtıyor ve İskandinavya’ doğasından zamanın peyzajları okunmayı bekliyor.