Sıcak bir yaz akşamında oğlumla İzmir’den başladığımız beş buçuk saatlik uçuşun sonlarına doğru, aşağıda tüm görkemiyle varlığını ve heyecanını hissettiren ışık denizini izlerken, daha birkaç gün önce okuduğum, “Lizbon’a Gece Treni”ni düşünüyordum. Antik diller öğretmeni Raimund Gregorius yani Mundus, ellili yaşlarının sonunda, her şeyi geride bırakıp bir gece yarısı Lizbon’a doğru çıktığı yolda, “Tarlalar, olduklarından daha yeşiller tasvirlerde.” cümlesi yüzünden eşi Florence ile hayatlarının en berbat sahnesini yaşadıklarını hatırlıyordu. İşte bu yüzden “Huzursuzluğun Kitabı”nı nerede görürse oradan hemen uzaklaşan Mundus, Lizbon’a içsel yolculuğunda Pessoa’nın, kurmaca yazarı Bernardo Soares aracılığıyla dünyanın belki de en yalnız düşüncelerini yazdığını fark ediyor ve Pessoa’yı anlıyordu.
Pascal Mercier’in kahramanı Mundus’u Lizbon’a çeken, gizemli bir kadından duyduğu “Portugues” sözcüğünün sihirli melodisiydi. Ben ise Fernando Pessoa’nın kaleminde canlanan “Lizbon”un sihrine kapılmıştım. Pessoa’nın “Ne kadar uzağa gidersem gideyim, hep Lizbon’un içinde olacağım.” dediği şehir; benim için turistik bir geziden çok; Pessoa’nın dünyasına yapacağım bir yolculuk anlamı taşıyordu.
Lizbon’daki ilk günümüzün sabahında Chiado’nun parlak ve kaygan kaldırımlarında yürürken, “Hayatta sahip olduğum her şey, Lizbon’un kaldırımları gibidir: kaygan, güvenilmez.” diyen Pessoa’nın çok sevdiği şehrine ve hayatına bir türlü tutunamadığını hissediyorum.
Şehrin en ünlü caddelerinden Rua Garret üzerinde bulunan Cafe Brasileira’da kahvemizi içiyoruz. Pessoa ve arkadaşlarının uğrak yeri olan bu tarihi kafede, zamanın ağır akışında içtiğimiz kahveye eşlik eden çıtır Pastel de Nata, geçmişi ve geleceği, Pessoa’yı ve bizi aynı masada buluşturuyor. Lizbon’un Pessoa’sı, ışığa bulanmış Lizbon sabahında, şehrin nabzının attığı bu meydanda, yedi tepeli şehrini dinliyor sanki… Rumelihisarı’nda “başında eski âlemlerin sarhoşluğuyla yedi tepeli “İstanbul’u dinleyen Orhan Veli gibi… Üstad; yanındaki boş sandalyeye kendi ifadesiyle “ara sıra normal bir insanın” teşrif etmesini beklerken, bir taraftan da akıp giden insan selini dalgın gözlerle seyrediyor.
Madem Pessoa’nın çağrısına uyarak geldim Lizbon’a, o hâlde bir kitabın sayfalarını çevirir gibi devam etmeliyim bu geziye… Huzursuzluğun Kitabı’nı yazıldığı yerde ve yeniden okur gibi… Rua dos Douradores, Cafe Brasileira’ya çok yakın… Pessoa’nın kurmaca yazarlarından Bernardo Soares’in evi de çalıştığı sigorta şirketi de bu sokakta bulunuyor. Huzursuzluğun Kitabı, her ne kadar Soares’in kendi tekdüze hayatını anlattığı bir roman gibi görülse de kitapta yazarla, kurmaca yazar sık sık birbirinin yerine geçiyordu. Bunu düşündüğümde, Cafe Brasileira’nın önünde oturanın sadece Pessoa olmadığını, onunla birlikte yetmiş ayrı kurmaca karakterin de orada olduğunu hissediyorum.
Sabahın serinliği, yerini öğle saatlerinin rehavetine bırakmak üzere… Pessoa’nın, yürüyen sarı kibrit kutularına benzettiği tramvaylar, şehrin taş döşeli kalabalık meydanları ve sarı boyalı evleriyle daracık sokakları arasında mekik dokuyor. Onun gözleriyle bakıyorum çevreme. “Kalabalık denen koyu, rengârenk bir akarsu akıyor, kıvrılarak ilerliyor, birikintiler oluşturuyor, derelere ayrılıyor, ırmaklar hâlinde birleşiyor.”
Lizbon’un en meşhur, belki de en güzel caddesinde, Rua Augusta’dayız. Şehrin kalbi burada atıyor. Geometrik desenli taşlarlarla döşenmiş caddede şık restoranların, kafelerin ve mağazaların arasından yürüyoruz. Rua Augusta Takı’na geldiğimizde yerde siyah bir levha üzerindeki Portekizce yazıya takılıyor gözüm. Çoğu kişi gibi fark etmeden geçip gideceğim bir yazı, “Pessoa” sözcüğü sayesinde dikkatimi çekiyor. Sonra öğreniyorum ki, bu levhada; açlığın, sefaletin, şiddetin kurbanlarını anmak için bir araya gelen insan hakları savunucularının, yoksulluğu ortadan kaldırmak için mücadele edenlerle dayanışma ilan ettikleri yazıyor.
Rua Augusta Takı’nı geçerek, Terreiro do Paço Meydanı’na çıkıyoruz. Kıyılarında Lizbon’u barındırdığı için Pessoa’nın çok sevdiği Tejo Nehri’yle tanışma zamanı… Tejo; ağzını kocaman açmış, sevgilisi Okyanus’a kavuştuğu için hem çok mutlu hem de biraz yorgun görünüyor. Çünkü ta İspanya içlerinden başlayan yolculuğu göğün ve bu şehrin tanıklığında sona ermekte… Hayatı bir mide bulantısı gibi yaşayan Fernando’nun Soares’i de, bu meydanda, Tejo’ya bakarak saatlerce düşünceye dalıyor, rüzgârın mırıltısını imkansız arzularının doyurulamayışının sesi gibi hissediyor, varoluşunun acısını çekiyordu.
Belem’deyiz. Kâşifler Anıtı’nın yanında oğlumla günbatımını izliyoruz. “Lizbon, okyanusa bakar ama Akdeniz kokar.” derler. Tejo Nehri’nin üzerine sere serpe uzanmış iki köprü, Akdeniz kokan bu şehri İstanbul yapıveriyor birden. Rüzgârın hafif mırıltısı, suyun kokusu öyle tanıdık ki… Huzursuzluğun Kitabı’nda altını çizdiğim “Yolculuk dedikleri neye yarar? Günbatımı günbatımıdır, günbatımı görmek için illa ki İstanbul’a gitmeye gerek yok.”[1] sözünü hatırlıyorum. Yazarın düşüncesine hak vermemek mümkün değil. Çünkü, dünyanın en ücra köşesine kadar gezmiş olsak bile, kendimizden yelken açamıyorsak sadece kendi tekdüzeliğimizde gezinmiş oluruz. Oysa “Gerçek manzaralar bizim yarattıklarımızdır, çünkü onların tanrısı bizizdir.”
Bir şehri anlamlı yapan anılar ve o şehri anlatan sanatçılardır bence… Yoksa taş döşeli daracık sokaklar, pastel tonlu binalar, kibrit kutusu misali sarı tramvaylara anılarımızı bırakmazsak; o şehri anlatan kitapları okumaz, filmleri izlemez, sanat eserlerini anlamazsak sadece bakmış oluruz, görmüş olmayız; o şehrin ruhu işlemez içimize. Gördüğümüz yerlerin birbirinden farkı kalmaz.
Fernando Pessoa’nın kaleminde canlanan Lizbon’un sihrine kapılarak geldiğim bu şehri gördükten sonra anlıyorum ki Pessoa’nın ruhu; son yıllarını geçirdiği ve bugün artık bir müzeye dönüşmüş evinde ya da sonsuz uykusunu uyduğu Jeronimo Manastırı’nda yaşamıyor sadece;
büyük gezgin Vasco da Gama’nın denizlere açıldığı Belem kıyılarında,
yaz akşamlarının ağır akışında uzaklardan duyulan Fado şarkılarının hüzünlü ezgilerinde
gidip de dönmeyen o eski denizcileri bekleyen ıssız rıhtımlarda,
gündüzleri kıpır kıpır, akşamları sessizliğe teslim olmuş ağırbaşlı semtlerde,
ışıltılı tepelerden Aşağı Şehir’in Tejo’ya inen caddelerinde,
şehrin damarlarında dolaşan 28 Numaralı sarı tramvayda,
parlak, kaygan ve güvenilmez kaldırımlarda yaşıyor.
Lizbon’un ruhu da, Fernando Pessoa’nın sandığında sakladığı sözcüklerinde!..
[1] H.K. Sayfa 187
